Yüz illərdir ki, «sufi» sözünün mənası və kökü barəsində mübahisələr davam edir. Tarix və ədəbiyyat alimləri, filosoflar, eləcə də sufilərin özləri bu sözün lüğət mənasını, izahını və yaranma tarixini araşdırmış, nəticədə bir-birindən fərqli, hətta ilk baxışda qəribə görünə biləcək nəzəriyyələr irəli sürmüşlər.Bəziləri «sufi» sözünün «səfa» kökündən qaynaqlandığını bildirirlər. Bu fikrə görə, sufinin qəlbi batini səfaya (təmizlik və gözəlliyə) malik olduğundan, ona bu ad verilib.
Bəziləri isə «sufi» sözünün kökündə «səff» (cərgə, səf) kəlməsinin durduğunu söyləmişlər. Guya sufi Allaha başqalarından daha yaxındır və onun hüzurunda, bəndələrin lap ilk cərgəsində qərar tutub.
«Sufi» sözünü «sufan» (yaxud «sufanə») adlı əncirə bənzər meyvəsi olan səhra bitkisi ilə də əlaqələndirənlər vardır. Onların əqidəsincə, sufilər bu bitkinin meyvəsi ilə kifayətləndikləri üçün, belə adlandırılmışlar.
Bir nəzəriyyəyə görə, cahiliyyət dövründə Kəbənin xidmətçilərinə «bəni-sufə» deyilirdi. Qövs ibn Murrə Təmiminin nəslindən olan bu dəstə Kəbədə yerinə yetirilən ibadətlərə başçılıq edirdi. Həcc mövsümü zamanı Kəbəni ziyarətə gələn şəxslərin Ərəfat istiqamətindən Minaya, oradan da Məkkəyə daxil ola bilməsi üçün bəni-sufə başçısının icazəsi tələb olunurdu. Məşhur lüğət alimi Rağib İsfahani bəni-sufə dəstəsinin adının mənasını izah edərək, bir qədər sonra ətraflı izahat verəcəyimiz «yun» sözünü xatırladır.
Ərəb dilindən tərcümədə «suf» – heyvanın bədənindəki yuna deyilir. Heyvanın yunu dərisinə yapışdığı kimi, Kəbə xidmətçiləri də Kəbənin divarlarından və örtüyündən tutaraq ibadət etdikləri üçün, onlara «sufə» deyilirdi (Rağib İsfahani – «Əl-Müfrədat», «suf» kökü). Bu nəzəriyyəyə görə, sufilər də Allaha ibadət və pərəstişdə özlərini həmin Kəbə xidmətçilərinə bənzədirdilər, buna görə özlərinə «sufi» ləqəbini götürmüşdülər.
«Sufi» sözünün kökü barədə nəzəriyyələrdən biri də budur ki, bu söz «əshabu's-suffə» anlayışından törəmişdir. İslam tarixindən məlumdur ki, Həzrəti Muhəmməd peyğəmbər (s.ə.s.) öz səhabələri ilə birlikdə Mədinəyə hicrət etdikdən sonra, mühacirlərin böyük bir hissəsi ev-eşiksiz qalmışdı. Yeni şəhərdə onların nə qohumları, nə sərvətləri, nə də evləri var idi. Ümumiyyətlə, yüzlərlə insanı yaşayış yeri və işlə təmin etmək qısa müddət ərzində qeyri-mümkün idi. Ona görə, Peyğəmbər bu şəxslərə yeni tikilmiş Mədinə məscidinin qarşısında ayrılmış xüsusi sahədə yaşamağı təklif edir. Beləliklə, 400 nəfərə yaxın mühacir müsəlman məscid kənarındakı geniş səkinin üstündə məskunlaşır. Onlara «əshabu's-suffə» (səki əhli) deyirdilər. Əshabu's-suffə bir-biri ilə qardaş kimi mehribanlıqla dolanır, gündüzlər səhradan odun toplayıb gətirir, boş vaxtlarını ibadət, dua və Quran tilavəti ilə keçirirdilər. Həzrəti Rəsulullah onlara hörmət və nəvazişlə yanaşır, bəzən əshabu's-suffənin qonaığ olur, onlarla birlikdə əyləşir, yemək yeyir, söhbət edirdi. Təfsirçilər Qurani-Kərimin bu ayəsinin «əshabu's-suffə» barəsində nazil olduğunu yazırlar: «Sədəqə Allah yolunda canından keçərək, (dolanmaq, ruzi qazanmaq üçün) yer üzündə hərəkət edə bilməyən (və ya buna imkanı olmayan) yoxsullar üçündür. Belə şəxslər həyalı olub dilənçilikdən çəkindiklərinə görə, nadanlar onları dövlətli hesab edirlər. Sən isə onları üzlərindən tanıyırsan. Onlar heç kəsdən israrla bir şey istəməzlər. Sizin öz malınızdan bunlara nə verdiyinizi, şübhəsiz ki, Allah bilir» (Bəqərə, 273).
Deyilənlərə görə, sufilər də «əhlu's-suffə» kimi dünya işlərinə etina göstərməyib, axirət işləri ilə məşğul olduqlarına, ev və sərvət ehtiyac hiss etmədiklərinə, birlikdə mehriban yaşadıqlarına, əldə etdikləri hər şeyi öz aralarında tən böldüklərinə görə, onlara da «əhlu's-suffə» sözü ilə səsləşən ad verilmişdir.
Əlbəttə, sadalanan nəzəriyyələrin hər biri məhdud sayda mütəfəkkir tərəfindən müdafiə olunmuşdur. Bu və ya digər sufi, yaxud sufilik tədqiqatçısı müəyyən nəzəriyyəni dəstəkləmiş və bəzən hətta inandırıcı görünməyən, subyektik dəlillərlə öz fikrini sübuta yetirməyə çalışmışdır. Müasir tədqiqatçıların əksəriyyətinin fikrincə, nəzəriyyələrin heç biri tam qüvvətli deyildir; bunların çoxu sırf lüğət nöqteyi-nəzərindən düzgün sayılmır. «Sufi» sözünün «səff», «səfa», «suffə» kəlimələrindən yarandığını iddia etmək, sadəcə olaraq, ərəb dili qaydalarına ziddir. Çünki bu sözlərə mənsubiyyət bildirən «i» hərfi artırılarsa, «səffi», «səfai» və «suffi» şəklinə düşər.
«Sufi» sözünün etimologiyası barədə Əbu Reyhan Biruninin fikri xüsusilə maraqlıdır. O, «sufi» sözünün ərəb mənşəli olmadığını və yunan dilindən mənimsənildiyini iddia edirdi. Biruninin fikrincə, sözün kökündə yunan dilindən tərcümədə «elm və hikmət» mənasını verən «sofiya» ifadəsi durur. (Qeyd edək ki, «filosof» sözü də yunan mənşəlidir və «müdrikliyi sevən» mənasını verir).
Bəziləri «sufi» sözünün nə ərəb, nə də əcnəbi mənşəli olduğunu söyləmişlər. Məsələn, irfan və təsəvvuf mövzusunda ən məşhur mənbələrdən sayılan «Risaleyi-Quşeyriyyə»nin müəllifi Əbu'l-Qasim Quşeyri bu kəlimənin heç bir dildə kökünü müəyyən elə bilməmişdir. Əbu'l-Həsən Qəznəvi isə «Kəşfu'l-məhcub» əsərində yazır ki, «sufi» sözü heç bir kökün əhatə edə bilməyəcəyi qədər böyük mənaya malikdir.
Sufilik mövzusuna toxunmuş müəlliflərin əksəriyyətinin fikrincə, «sufi» - ərəb dilindən tərcümədə «yun» mənasını bildirən «suf» sözündən yaranmışdır və «yun paltar geyinən» deməkdir. Qurani-Kərimin Nəhl surəsinin 80-ci ayəsində bu söz cəm şəklində («əsvafihə») işlənmişdir.
Sufilərə ona görə bu ad verilib ki, onlar bəzəkli və rahat geyimlərdən imtina edir, heyvan yunundan toxunmuş kobud, qaba paltar geyinirmişlər. Bu, onların dünyaya və dünya nemətlərinə arxa çevirmələrinin rəmzi idi. Həm də yun paltar sufilərin Allahı dərk etmək və ona qovuşmaq üçün zəruri vasitə hesab etdikləri «riyazət»in (bədəni ləzzətlərdən məhrum edən və ona əziyyətlər verən təmrinlər sistemi) tərkib hissəsi idi.
Əbu Nəsr Sirac Tusi «Əl-Lumə fi't-təsəvvuf» əsərində yazır: «Kim isə soruşa bilər ki, hər təbəqəni öz vəziyyətinə, ya da ona məxsus olan elmin adına uyğun olaraq adlandırdığın halda (məsələn, hədis əhlini «muhəddis», fiqh alimini «fəqih», zöhd əhlini «zahid» adlandırırlar), niyə sufilərə müəyyən bir hal və ya elmə nisbət vermirsən və sadəcə olaraq «sufi» adlandırırsan? Bu suala cavab olaraq deyim ki, sufilər yalnız bir elmin sahibi, yalnız bir hal və məqamın maliki deyillər. Əksinə, onlar bütün mənəvi elmlərin qaynağı, halların məcmusu, keçmişdəkilərin gözəl əxlaqının məzhəridirlər. Onlar ilahi mahiyyət sayəsində bir haldan digərinə keçməkdə və daim daha gözəl məqama doğru tələsməkdədirlər. Halları beləcə dəyişkən olan və daim tərəqqi edən şəxslərin, bu halların yalnız biri ilə adlandırılması düzgün olmaz. Mən də onları sadəcə bir hal və məqamla məhdudlaşdırmamaq üçün bu halların biri ilə adlandırmaqdan çəkindim. Çünki əgər onları malik olduqları hal, məqam, elm və əxlaqa uyğun olaraq adlandırsaydım, hər dəfə başqa-başqa adlarla adlandırmalı idim. Buna görə də onların zahirini adlarının meyarı kimi qəbul edib, «sufi» adlandırdım. Ona görə ki, onlar yun paltar geyinirlər; yun geyinmək isə Peyğəmbərin, siddiqlərin (dürüstlərin), həvarilərin və zahidlərin dəbidir».
Sufilər yun paltar geyinmək dəbini peyğəmbərlərdən, imamlardan və övliyalardan mənimsədiklərini iddia edirdilər. Rəvayətlərə görə Həzrəti Musa (ə) və Həzrəti İsa (ə) yun paltar geyinirmişlər. Yenə «Əl-Lumə fi't-təsəvvuf» kitabında qeyd olunur ki, Həzrəti İsa (ə) peyğəmbərin köməkçilərinə, geyindikləri ağ rəngli geyimin adı ilə «həvarilər» deyirmişlər. Həmçinin, bir çox sufi mənbələrində (məsələn, Suhrəvərdinin «Əvarifu'l-məarif» kitabında) məşhur səhabə Ənəs ibn Malikdən rəvayət edilmişdir ki, «Allahın Rəsulu bəndələrin dəvətini qəbul edər, uzunqulağın tərkində gəzər və yun geyinərmiş». Həzrəti Muhəmməd peyğəmbərdən (s.ə.s.) nəql olunan aşağıdakı hədislər də sufilərin yun geyinmə dəbini əsaslandırmalarına imkan verirdi: «Yun paltar geyinin və doyunca yeməyin; bu yolla asimanın ən uca nöqtəsinə (mələkuta) yol taparsınız». «Yun paltar geyinin ki, imanın şirinliyini dada biləsiniz. Az yeyin ki, axirətdə (fəzilətinizlə) tanınasınız. Yuna baxmaq insanda təfəkkür yaradar, təfəkkürdən hikmət doğar, nəticədə hikmət qan kimi damarlarınızda axar (yəni, hikmət bütün vücudunuza sirayət edər)».
Yenə Peyğəmbərdən rəvayət etmişlər ki, buyurub: «Ölənə kimi beş xasiyyətdən əl çəkmərəm: kölələrin əhatəsində çörək yemək, uzunqulağa süvar olmaq, öz əllərimlə keçinin südünü sağmaq, yun paltar geyinmək və uşaqlara salam vermək. İstəyirəm ki, bunlar məndən sonra sünnə (dəb) olsun».
Hədislərdə nəql olunub ki, İmam Cəfər Sadiq (ə) kobud parçadan tikilmiş köynəyin üstündən yun cübbə (üst geyimi) geyinərdi və deyərdi: «Atam da belə geyinirdi. Biz namaz qılanda ən kobud parçadan köynək geyirik» (Hədislər Əllamə Təbrisinin «Məkarimu'l-əxlaq» kitabındandır).
Lüğət mənalarından əlavə, «sufi» sözünü rəmzlər vasitəsilə izah etmək cəhdləri də olmuşdur. Ehtimala görə, Cuneyd Bağdadiyə aid edilən bir xəbərdə deyilir ki, «sufi» sözü «suf» kökündəndir. «Suf» isə üç hərfdən ibarətdir. «Sad» hərfi səbr, sidq və səfanın, «vav» hərfi vəd (dostluq, məhəbbət), vird (zikr) və vəfanın, «fa» hərfi isə fərd (tənhalıq), fəqr və fənanın rəmzidir. Göründüyü kimi, bu sifətlərin hər biri Allaha doğru uzanan yolun yolçusuna gərəkən xüsusiyyətdir və əslində sufiliyin məğzini göstərir.
Sufiliyin bəzi tədqiqatçıları isə «sufi» sözünün mənşəyini «suf» (yun) kəlməsi ilə əlaqələndirsələr də, onun qeyri-ərəb millətlər tərəfindən yaradıldığını bildirirlər. Onların fikrincə, yun paltar geyinmiş şəxsə «sufi» deyilməsi ərəb dili qaydaları baxımından düzgün deyildir. «Ya» hərfi bir kəsin əsil-nəsəbini, hansı məkana mənsub olduğunu və peşəsini göstərir, geyim adına «ya» hərfini artırmaq isə doğru olmaz. Beləliklə, fəsahətli və bəlağətli ərəb dilində «sufi» adı ya yun ticarəti ilə məşğul olan tacirə, ya da «suf» (yaxud «sufə») adlı məntəqəyə mənsub olan şəxsə deyilə bilər, yun geyinmiş adama yox. Başqa dillərdə isə belə incəliklər yoxdur və ərəb dilini mənimsəmiş əcnəbi millət nümayəndələri bunlara əhəmiyyət vermirlər. Ona görə də ehtimal olunur ki, İslam dini əcəm torpaqlarına yayıldıqdan sonra, əslən fars millətindən olanlar «sufi» sözünü meydana gətirmişlər. Bu nəzəriyyəyə görə, «sufi» sözü ərəb dilinə farslar tərəfindən gətirilmişdir (Seyyid Cəfər Səccadi – «İrfani söz, termin və ifadələr lüğəti», səh. 543-544).
«Sufi» sözünün nə zamandan bəri işlədildiyi barədə də fikir ayrılıqları vardır. Bəziləri «sufi» ifadəsinin tarixini hicri I əsrin sonu – II əsrin əvvələrinə aid edirlər. Çünki məşhur filosof Həsən Bəsrinin dilindən nəql olunan bəzi xəbərlərdə «sufi» sözünə rast gəlinir. Lakin mütəxəssislərin əksəriyyəti bu xəbərləri mötəbər saymır.
Daha geniş nəzəriyyəyə görə, ilk dəfə «sufi» ləqəbi ilə tanınmış şəxslər Əbu Haşim Kufi (vəf. hicri 150) və məşhur kimyaçı Cabir ibn Həyyan (vəf. təqr. hicri 160) olmuşlar. Məşhur müsəlman tarixçi və sosioloqu İbn Xəldun da «sufi» anlayışının hicri II əsrdən bəri məlum olduğunu qeyd etmişdir.
Yazılı şəkildə «sufi» kəlməsinə ilk dəfə görkəmli ərəb ədibi Cahizin (vəf. hicri 255) «Əl-Bəyan və't-təbyin» əsərində rast gəlinir ki, bu ləqəbi Əbu Haşim Kufiyə aid etmişdir. Bəzilərinin fikrincə, ilk dəfə «sufi» adı ilə tanınmış şəxs hicri 210 / miladi 825-ci ildə Bağdadda vəfat etmiş Əbdək əs-Sufi olmuşdur. Hər halda, bəzi nadir xəbərləri istisna etmək şərti ilə, əksər alimlər «sufi» termininin hicri II əsrdən əvvəl məlum olmadığını qətiyyətlə bildirmişlər.
Natiq RƏHİMOV (natiq@islam.az)
