Xurafatçılığın tənəzzülü

Təbii ki, yeni dövr ənənəvi, daha doğrusu Sovet dövrünün ateizm siyasəti nəticəsində dindən sürətlə uzaqlaşaraq, xurafatı təbliğ edənlərin maraqlarına uyğun deyildi. Ancaq yeni gələn cərəyanlarla mübarizə aparmaq üçün yetərli potensialları olmadığından, qısa zamanda tənəzzülə uğramağa başladılar. Bunun qarşısını almaq üçün isə kənar yardım gərəkirdi. Məhz Qum, Məşhəd kimi şəhərlərdəki kazarma-mədrəsələr Azərbaycanda xurafatın qalması prossesinə cəlb olundular.

Ancaq müstəqillik qazanılandan sonra yayılmağa başlayan digər cərəyanlar da geri çəkilənə oxşamırdılar. Üstəlik, həmin cərəyanlar hər keçən gün Sovet dövrünün ateizm siyasəti nəticəsində çiçəklənən xurafatın çəmbərini bir qədər də daraldırdılar. Doğrudur, Azərbaycana hər gələn dini cərəyanın da uğur qazandığını söyləmək yanlışlıq olardı.

Uğur qazanmanın başlıca şərtinin ölkədə yaşayan insanların düşüncə tərzi ilə üst-üstə düşmək, xalqın milli mentaliteti ilə zidd olmamaq olduğunu nəzərə alsaq, çox az dini cərəyanın öz təbliğlərində uğur qazandıqlarını söyləyə bilərik. Həmin cərəyanlar arasında inkişaf şkalasına və özünə məxsus davranışlarına görə seçilənlərdən biri, bəlkə də birincisi özlərini «sələfi» adlandıran, bir-birlərinə «əxi» (qardaş) deyə müraicət edənlərdir.

Sələfilərlə xəvariclərin fərqi

Azərbaycanda təbliğə başladıqları gündən bəri istər Azərbaycanın «ənənəvi» dini cərəyanların, istərsə də, Türkiyədən gələn nyu-sufilərin hədəfinə çevrilən, barələrində minlərlə ağır ittiham səsləndirilən, eyni zamanda İran və Türkiyədən gələn cərəyanlardan fərqli olaraq, istər yazılı, istərsə də elektron heç bir KİV vasitəsindən istifadə etməyən sələfilər bu qədər təzyiq altında çoxalmağa davam etdilər. Və bu gün özünü sələfi adlandıranları qrup və ya azlıq adlandırmaq doğru olmazdı. Aktiv dindar bazasına sahib sələfiləri digərlərindən fərqləndirən ən önəmli səbəblərdən biri də ölkənin ictimai-siyasi prosseslərində iştirak etmədən, varlıqlarını qorumaları və günü-gündən artmalarıdır. Doğrudur, bəzi radikal dini fikirləri olan, təkfirçi, Azərbaycanı «darul-küfr» (küfr diyarı) sayan xəvariclərlə (güc yolu ilə dövləti ələ keçirmək istəyənlər, günahsız insanlara «kafir» damğasını vuranlar, yer üzərində mövcud dünyəvi hakimiyyətləri qəbul etməyənlər) sələfilər məqsədli şəkildə eyniləşdirilir. Ancaq apardığımız araşdırmalar və ən azından sələfilərin 15 illik fəaliyyəti deməyə əsas verir ki, xəvariclərlə sələfilər arasında ideoloji uçurum var. Bu gün Azərbaycan mətbuatının «hacı» imzası ilə «vəhhabi» təhlükəsindən yazaraq, xəvariclərlə sələfiləri eyniləşdirən dilletant qələmlər bir faktı gizlədirlər: Mövcud dünyəvi hakimiyyəti qəbul etməyən, silahlı terror qruplaşmaları ilə əlaqələrinin mövcudluğu şübhə doğurmayan xəvariclər sələfilərin özlərini kafir adlandırır, qanlarını halal, qətllərini vacib sayırlar. Kafir saydıqları hər kəsin malını özlərinə halal bilən xəvariclərin Azərbaycanda ən böyük rəqibi də nə mərkəzi Qum olan cəfərilər, nə mərkəzi Konya olan sufilərdir, onların düşmən kimi qəbul etdikləri ən ciddi rəqibləri məhz mərkəzi Bakının mərkəzində yerləşən «Əbubəkr» məscidi olan sələfilərdir. Ancaq nədənsə, bu məsələ heç bir yerdə yazılmır, onlar arasında fərq söylənilmir. Bu isə «hacı» imzasının arxasında gizlənərək, sələfiləri «vəhhabi» kimi təqdim edənlərin hansı niyyətinin olduğunun, bu işə hansısa ayətullahların «xeyir-dua» verməsinin və tarixi və dini biliklərinin azlığının bariz nümunəsidir.

Rəqiblərinin 18-ci əsrdə yaşamış Məhəmməd ibn Abdulvahhabın adına nisbətlə «vəhhabi» adlandırdığı, ancaq bu adı qətiyyətlə rədd edərək, özlərini sələf adlandıran bu camaatın sayının günü-gündən artması ilə bağlı müxtəlif iddialar səslənsə də, bu qədər insanın bu yolu seçməsinin yalnız maddiyyatla bağlı olduğuna heç həmin iddianı ortaya atanlar da inanmır. Çünki ənənəvi «pul gücünə adam yığmaq» iddiası hər keçən gün iflasa uğramaqla yanaşı, sələfilərin daha çox yığışdıqları məscidə (xalq arasında «Əbubəkr» məscidi kimi tanınır-red.) gələnlərin sosial vəziyyəti ilə bağlı qısa araşdırmalar da, bu iddianın qeyri-ciddiliyini ortaya qoyur. Oraya gedən insanları avam camaat adlandıranlar, bir neçə cümə günü yollarını oradan salsalar, «Əbubəkr» məscidinin camaatının intellekt səviyyəsi ilə bağlı fikirlərində korrekt dəyişiklik etmək məcburiyyətində qalacaqlar. Bəs o zaman nədən 18-ci əsrdə yaşamış hansısa ərəb aliminin başladığı bir hərəkat Azərbaycanda bu qədər geniş tərəfdara sahib oldu? Nə üçün illərlə şəbihləri dini mərasim olaraq öyrənən, dindən xəbərsiz azərbaycanlılar arasında bu cərəyan sürətli şəkildə yayıldı? Bu gün İranın, Türkiyənin və Rusiyanın təsirində olmayan və yalnız və yalnız Azərbaycana xidmət edənlər bunu araşdırsalar, yaxşı olmazdımı? Nədən Azərbaycana daha yaxın olan ölkələrdəki cərəyanlar Ərəbistan Yarımadasından gəldiyi söylənilən və Məhəmməd ibn Abdulvahhab adlı bir ərəb aliminin fikirləri qədər təsirli olmadı? Azərbaycanın son on beş ilə qədər əhalisinin böyük bir qisminin şiə (cəfəri) məzhəbinə tabe, xalqın 95 faizinin türklərdən ibarət olduğunu nəzərə alsaq, bu suala cavab verməyimiz gərəkmirmi: Nə üçün Türkiyə və İrandan gələn cərəyanlar deyil də, məhz sələfilik son 15 ilin ən sürətlə yayılan cərəyanı oldu?

Pul gücü ilə yayılan missioner təbliğatının aqibəti gözümüzün önündə olduğundan, yenə eyni iddianı irəli sürmək savadsızlıq olardı? Yuxarıda bəhs etdiyimiz kimi, əgər sələfilik Azərbaycanın milli mentalitetinə, düşüncə tərzinə yad olsaydı, çətin ki, qısa zamanda bu qədər tərəfdar toplaya bilərdi?

Azərbaycanda sələfiliyin kökləri Məhəmməd ibn Abdulvahabdan neçə əsr əvvələ gedib çıxır

Apardığımız tarixi araşdırmalar zamanı məlum oldu ki, sələfiliyin Azərbaycanda sürətlə yayılmasının tarixi səbəbləri var və sələfilik heç də iddia olunduğu kimi 18-ci əsrdə yaşamış ərəb aliminin fikirləri deyil. Üstəlik, iddia edə bilərik ki, Azərbaycanda sələfiliyin önündə gedənlər nəinki Səudiyyə Ərəbistanında yaşamış Məhəmməd ibn Əbdülvahhabdan təsirləniblər, əksinə həmin şəxs və onun sələfləri Azərbaycandakı sələfi hərəkatından təsirləniblər. Və rəqiblərinin «vəhhabi» adlandırdığı sələfilik heç də Ərəbistandan Azərbaycana gəlməyib, tam əksinə olaraq, azərbaycanlı alimlər tərəfindən Orta Şərqə yayılıb! Özü də Məhəmməd ibn Əbdülvahhabdan tam 5 əsr öncə! Bunu biz deyil, tarixi mənbələr sübut edir. Və məhz Azərbaycanda öyrənilməmiş həmin mənbələri araşdırandan sonra sələfiliyin ölkəmizdə niyə bu qədər sürətlə yayılmasının əsl səbəbini öyrənə bildik. Çünki sələfilik Azərbaycanda geniş yayıldığı dövrdə nə sufilik, nə də digər cərəyanlar Qafqazda geniş yayılmışdılar. «Əxilər» adlanan hərəkatın gizli tərəflərini, dini görüşlərini üzə çıxaranda, xalqın nədən bu cərəyana üstünlük verdiyi üzə çıxdı.
Və aylardan bəri apardığımız araşdırmalar sübut etdi ki, məfhum olaraq yenilik olsa da “sələfilik” faktoru Azərbaycan üçün yenilik deyil. Sələfiliyin nə olduğu haqda oxucu kütləsinin məlumatsızlığının əsas səbəblərindən biri də ölkə mediasının sələfilik haqqında səhv təsəvvürün formalaşmasındakı rolu olmuşdur. Bu səhv bəzən məlumatsızlıq ucbatından baş verirsə də bunun səbəbi əsasən kor təəssübün doğurduğu qərəzli mövqedir. “Vəhhabilik” deyə fəryad qoparanların bir çoxu bunun ölkəmiz üçün qeyri-ənənəvi bir anlayış olduğu iddiasındadırlar. Lakin tarixi faktlar bunu göstərir ki, əslində kor təəssüb sahiblərinin təəssübünü çəkdikləri ideyaların özü ölkəmiz üçün yad, qeyri-ənənəvi, hətta zorla xalqımızın idrakına yeridilmişdir. Sələfiliyi “vəhhabilik” adlandıraraq bunun qeyri-ənənəvi cərəyan olduğu iddiasında olanlar bu iddialarını əsasən 1703-1791-ci illərdə ərəb yarımadasında yaşamış Məhəmməd ibn Əbdulvəhhabın başçılıq etdiyi hərəkat ilə dəstəkləyirlər. Məhəmməd ibn Əbdulvəhhabın başçılıq etdiyi bu hərəkatın sələfiliyin ərəb yarımadasında yayılması məqsədini güddüyü doğrudur. Fəqət sələfiliyin məhz bu tarixdən etibarən meydana çıxdığı iddiası tamamilə səhvdir.
Burada mövzudan kənara çıxaraq qısaca bir məsələyə də toxunmaq yerinə düşəcəkdir. Bu günlərdə ən çox gündəmə gətirilən məsələlərdən biri, guya Hampher adlı bir ingilis cəsusunun Məhəmməd ibn Əbdulvəhhabı bu iş üçün təşviq etməsi məsələsidir. Bununla bağlı, hətta bir kitab da yazıblar və bunu müxtəlif dillərə, o cümlədən ana dilimizə də tərcümə ediblər. Bizim hansısa ərəb alimini müdafiə etmək fikrimiz olmasa da, həqiqət ondan ibarətdir ki, tarixdə Hampher adlı bir ingilis cəsusu olmayıb və heç vaxt orta şərqdə fəaliyyət də göstərməyib. 1888-1935-ci illərdə yaşamış Tomas Edvard Lavrens adlı bir ingilis cəsusu həqiqətən orta şərqdə Osmanlı dövlətinin əleyhinə fəaliyyət göstərib və 1926-cı ildə “Müdrikliyin Yeddi Sütunu” adlı xatirələrini Londonda nəşr etdirib. Fəqət onun bu xatirlərində Məhəmməd ibn Əbdulvəhhab haqqında bir kəlimə belə yoxdur. Ağıl sahibi hər bir kəs dərk edə bilər ki, 1888-ci ildə anadan olan Tomas E. Lavrens 1791-ci ildə ölmüş Məhəmməd ibn Əbdulvəhhabla görüşə bilməzdi. Bu praktiki cəhətdən mümkün deyil. Mövzumuza qayıdaq.

Ən böyük azərbaycanlı sələfi alim: Şeyx Nəsrəddin Mahmud Xoyi

Sələfiyin tarixini araşdırarkən, XIII əsdə yaşamış və bu vaxta qədər oxucunun həqiqi kimliyi haqqında heç bir məlumatı olmayan böyük azərbaycanlı alim, mütəfəkkir və yaşadığı dövrdə sələfiliyin məşhur təmsilçisi olmuş Şeyx Nəsrəddin Mahmud Xoyinin həyatı və fəaliyyətlərini öyrənmək yerinə düşərdi. Əslən Cənubi Azərbaycandan olan Türkiyə Cumhuriyyəti Səlcuq Universiteti Tarix fakültəsinin sabiq dekanı professor, tarix elmləri doktoru Mikail Bayramın uzun illər boyu davam etmiş tədqiqatları nəticəsində Şeyx Nəsrəddin Mahmud Xoyinin həyatı və fəaliyyətləri haqqında məlumatları geniş oxucu kütləsinə çatdırılmışdır. Şeyx Mahmud Xoyi özündən əvvəl Azərbaycanda yaşamış məşhur sələfi Əbu Bəkr Hüseyn ibn Əli ibn Yezdanyar Urməvinin (ölümü 944) ideyalarına əsaslanaraq “Əxilik” adı ilə məşhurlaşmış hərəkatın əsasını qoymuş və bu hərəkat Azərbaycanın və Türkiyənin tarixində dərin izlər buraxmışdır. Cənubi Azərbaycanın Urmiya şəhərində anadan olmuş və İbn Yezdanyar adı ilə tanınmış bu azərbaycanlı mütəfəkkirin həyatı və fəaliyyətləri ilə bağlı orta əsr müəllifləri Əbdurrəhman Cami “Nəfaxat-ul-Üns”, Əlişir Nəvayi isə “Nəsayim-ul-Məhəbbə min Şəmayim-ul-Futuvvə” adlı əsərlərində geniş məlumat vermişdirlər. X əsrdə yaşamış İbn Yezdanyar öz dövründə yayılmış batil inam və xürafələrə, o cümlədən bunların əsas yayıcısı olan sufi cərəyanlarına qarşı ciddi mübarizə aparmışdır. Məlum olduğu kimi XIII əsdə yaşamış İbn Teymiyyə sufilik və digər bidətçi cərəyanlara qarşı öz əsərləri ilə ciddi mübarizə apardığı üçün istər öz dövründə, istərsə də bu gün tənqidlərə məruz qalmışdır.

İbn Teymiyyədən üç əsr öncə eyni fikirləri söyləyən azərbaycanlı sələfi alim: Əbu Bəkr Hüseyn ibn Əli ibn Yezdanyar Urməvi

Lakin tarixi faktlar onu göstərir ki, İbn Teymiyyədən üç əsr əvvəl bu kimi bidətçi cərəyanlara qarşı həmvətənimiz olan İbn Yezdanyar da ciddi mübarizə aparmış və buna görə də tənqid və təzyiqlərə məruz qalmışdır. Məsələn iraqlı sufi şeyxi Şibli öz yazılarında İbn Yezdanyarı tənqid etmiş və hər vasitə ilə ona təzyiq göstərməyə çalışmışdı. Lakin İbn Yezdanyar buna əhəmiyyət verməyərək deyirdi: “Siz mənim sufiyyə haqqında danışdığımı eşidirsiniz. Allaha and olsun ki, mən sadəcə onalar yazığım gəldiyi üçün danışıram. Ağlı başında olan bir qrup insan sözümün qiymətini dərk etdi. Əsl məqsədim də onları bu saxtakarların əlindən xilas edib haqq yolu göstərmək idi. Onlar (sufilər) bir yandan tövbə və istiğfar edirlər, bir yandan da günah işləməyə davam edirlər. Belə iş olmaz. Bunu edən şəxs tövbənin ləzzətindən məhrum olar”.
Bir səyahəti vaxtı Bağdadda olarkən sufilər istehza etmək məqsədiylə İbn Yezdanyara cümə günü xütbə oxumağı təklif edirlər. Onlar güman edirdilər ki, azərbaycanlı alim ərəb dilini mükəmməl bilməyəcək və xütbədə səhvlərə yol verəcək. “Bu gecə əcəm (qeyri-ərəb) kimi yatdım, səhər oyananda isə ərəb idim” deyib minbərə qalxan İbn Yezdanyar fəsahət və bəlağətlə ərəb dilində xütbə oxuyaraq, onunla istehza etmək istəyənləri utandırır. Peyğəmbərin (s.ə.v) sünnəsinə sıx bağlı olan və İslamı düzgün yaşamanın yeganə yolu olaraq səhih sünnəyə bağlılığı görən İbn Yezadanyar deyirdi: “Hədis alimləri Muhəmmədin (s.ə.v) sünnəsinin keşikçiləridir”. Öz saxta və batil etiqadlarını “fəna fiş-şeyx, fəna fil-həqiqət, fəna fil-illah” kimi bidətlərlə dəstəkləyən sufilərdən fərqli olaraq İbn Yezdanyar deyirdi: “mənhəcimiz (yolumuz, metodumuz) elm və əxlaqdır”. O, daima tələbələrini dini elmləri öyrənməklə yanaşı iffət, şücaət, ədalət, vəfa kimi əxlaqi keyfiyyətləri əxz etmək, qəzəb, təkəbbür, şəhvət kimi bəd xasiyyətləri tərk etməyə təşviq edirdi. İbn Yezdanyardan sonra onun ideyalarının ən məşhur təmsilçisi və “Əxi” təşkilatının ilk qurucusu azərbaycanlı alim Əxi Fərəc Zəncanidir (ölümü 1065).
Buna baxmayaraq nə İbn Yezdanyar, nə də Əxi Fərəc XIII əsdə yaşamış Əxi Əvrən ləqəbi ilə məşhur olmuş Şeyx Mahmud Xoyi (ölümü 1261) qədər geniş tərəfdar kütləsinə sahib ola bilməmiş və bu səbəbdən də tarixin səhifələrində gizli qalmışdılar. Şeyx Mahmud Xoyi haqqında ən geniş və ətraflı tədqiqat professor Mikail Bayram tərəfindən aparılmışdır. Möhtərəm professor əslən cənubi Azərbaycanın Xoy şəhərindən olan bu azərbaycanlı mütəfəkkirin 20-dən çox əsərin müəllifi olduğunu müəyyən etmidir. Araşdırmalar nəticəsində o da məlum olmuşdur ki, Şeyx Nəsrəddin Mahdum Xoyi ilə xalq arasında Molla Nəsrəddin adı ilə məşhur olan şəxs eyni adamdır. Şeyx Nəsrəddin Mahmud Xoyinin ən məşhur əsərləri “Lətaif-ul-Hikmə” və “Lətaif-ul-Qiyasiyyə” adlı əsərlərdir. “Lətaif-ul-Qiyasiyyə” adlı əsərlərini müəllif Anadolu Səlcuqlu sultanı II Qiyasəddin Keyxosrova (1237-1246) ithafən yazmış və dövlətin idarə olunmasına dair sultana müxtəlif məsləhətlərini bu əsərdə qeyd etmişdir. Sultan I Əlaəddin (1219-1237), sultan II Qiyasəddin (1237-1246) və sultan II İzzəddinin (1246-1256/1257-1261) hakimiyyəti dövründə yaşamış Şeyx Mahmud Xoyi eyni zamanda “Tuhfət-uş-Şəkur”, “Yəzdan Şinaxt”, “Mətail-ul-İman” kimi əsərlərin də müəllifidir. Bu əsərlərində o, müxtəlif sənət və peşə sahələri, İslam dininin əsasları, hətta insan anatomiyası kimi tibbi mövzulara da toxunmuşdur. Sultan I Əlaəddinin böyük hörmətini qazanmış şeyx sultan II İzzəddinin hakimiyyəti dövründə 1246-1248-ci illərdə baş vəzir vəzifəsinə təyin olunuşdu.

Əxilər hərəkatına dövlətin münasibəti

Şeyx Mahmud Xoyi Anadoluda “Əxi” təşkilatının qurulmasında böyük rol oynamışdı. “Əxi” sözünün mənası ərəb dilində “qardaşım” deməkdir. Təsadüf olmayan və Azərbaycanda sələfiliyin tarixinin tam 12-13-cü əsrə qədər uzandığına dair ən önəmli faktorlardan biri də orta əsr Azərbaycan sələfiləri ilə bu günki Azərbaycan sələfilərin bir-birlərin müraciət formasının eyniliyidir. Diqqətli müşahidəçi bu gün də «Əbubəkr» məscidinin camaatının bir-birlərinə «əxi» deyə müraciət etdiklərini görə bilər. İlk baxışdan adi görünən bu faktor sələfiliyinin Azərbaycandakı tarixinə dair ən güclü misallardan biridir və hər halda «vəhhabi»lərin kənardan idarə olunduğu iddiasının sahibləri 18-ci əsrdə yaşayan Məhəmməd ibn Abdulvahabın 13-cü əsrdə yaşayan sələfilərə-əxilərə təsir etdiyini iddia edə bilməzlər. Çox maraqlıdır ki, «əxi» sözü ərəbcə «qardaş» demək olsa da, bu ifadə daha çox Azərbaycan sələfilərinin müraciət forması kimi tanınır və qaynağı da hansısa ərəb alimi deyil, Allahın Quranda buyurduğu “Həqiqətən möminlər qardaşdırlar” (Hücurat surəsi 10) ayəsidir.
Şeyx Nəsrəddin Mahmud Xoyi eyni zamanda “32 peşənin ustadı” kimi məşhur idi. O, dabbağ, yəni dəriçi idi. Dərinin emal edilməsi və dəridən müxtəlif əşyaların düzəldilməsində mahir idi. Şeyx dəri emalı və işlənməsiylə bağlı əsərlərin də müəllifi idi. Kayseri şəhərində o, böyük bir sənaye şəhərciyi qurmuşdu. Müxtəlif peşə sahibləri bu şəhərcikdə toplanmışdılar və Şeyx Mahmud Xoyini özlərinin ustadı sayırdılar. Həmdə Əxi Əvrən kimi tanınan Mahmud Xoyinin qurduğu “əxi” təşkilatı həmin dövrdə fəaliyyət göstərən sufi ordenlərindən çox fərqli idi. Hər şeydən əvvəl ona görə ki, sufi təşikilatına daxil olanların əksəriyyəti işsiz-gücsüz, başqasının hesabına yaşamağı vərdiş etmiş, meşşan həyat tərzi keçirən dərvişlərdən ibarət idi. Onlar hətta dilənçilik etməkdən də çəkinmirdilər. “Əxi” təşkilatına daxil olmağın əsas şərtlərindən biri isə məhz peşə sahibi olmaq idi. Peşə sahibi olmayan və öz əlinin zəhməti ilə dolanmayan şəxs “əxi” ola bilməzdi. Bundan başqa “əxi” olmağın bir şərti də gənc olmaq idi, yaşı ötmüş insanlar bu təşkilata qəbul olunmurdular. Yuxarıda Əxi Əvrən Mahmud Xoyinin dövlətlə əlaqələrinin yüksək səviyyədə olduğunu qeyd etmişdik. Buna görə də Rum Səlcuqlu sultanları daim əxilərə təvəccüh göstərir, onlara etibar edir, onların rahat fəaliyyət göstərməsi üçün hər cür şərait yaradırdılar. Mənbələrdə qeyd edilir ki, həmin dövrdə yaşayan sivil əhalidən sadəcə əxilərə silah gəzdirməyə icazə verilmişdi. Bunun səbəbi əxilərin ictimai asayişin qorunmasında dövlətin rəsmi qurumlarına daim kömək etməsi idi. İğtişaşlar vaxtı əxilər həmin dövrün polisi hesab olunan “şurta” təşkilatına lazımi köməkliyi göstərirdilər. Bu səbəbdən də Səlcuqlu dövləti əxilərin yüngül silah sayılan xəncər gəzdirməsinə icazə vermişdi. Mənbələr əxilərin öz geyimləri ilə cəmiyyətdə seçildiyini qeyd edirlər. Gənc əxilər tünd göy rəngli şalvar, yaşıl kəmər və xəncərləri ilə seçilirdilər. Əxilərin digər bir ictimai fəlayyəti də onların ölkəsinə səyahətə gəlmiş əcnəbilərə ehtiyacları olan köməkliyi göstərmələri idi. Əcnəbilər əxilərin qonaqevlərində qalır, yemək və geyimlə təmin olunurdular.

Sufilər: Əxilərin əzəli rəqibi

Tarixi mənbələrin məlumatlarından belə məlum olur ki, əxilərlə həmin dövrdə yaşamış sufi cərəyanlarının əlaqəsi daim gərgin olmuşdur. Bu gərginlik ələlxüsus XIII əsrin I yarısında özünü açıq şəkildə biruzə vermişdir. Məlum olduğu kimi bu dövr bütün İslam dünyası üçün fəlakət dövrüdür. Çünki bütpərəst moğollar ərəb yarımadası, Misir və şimali Afrika istisna olmaqla bütün İslam dünyasını işğal etmişdilər. Bu işğallar dəhşətli qətliamlar və təxribatla müşayət olunur, moğol orduları şəhərləri, qəsəbələri, kəndləri viran edir, əhalisini qılıncdan keçirirdilər. 1243-ci ildə Anadoluda baş vermiş Kosadağ müharibəsində Səlcuqlu ordusu məğlub olandan sonra moğol orduları Anadoluya soxulmuş və dəhşətli qırğınlar törətmişdilər. Kayseri şəhərinin mühasirə olunmasında və şəhərin viran edilərək əhalisinin qılıncdan keçirilməsində, başda Şəms Təbrizi olmaqla, “cəvlakilər” adlanan sufi dərvişləri bütpərəst moğollara kömək etmişdilər. Kayseridəki əxilər şəhərin müdafiəsini təşkil etmiş və moğolların şəhəri işğal etməsinə uzun müddət mane olmuşdular. Lakin cəvlaki dərvişlərin köməyi ilə moğol orduları şəhərə soxula bilmiş və dəhşətli qırğın törətmişdilər. Bu hadisə əxilərlə sufi dərvişlərin münasibətlərindəki gərginliyi yüksək səviyyəyə çıxarmışdı. Əxilər Anadolunun bütün şəhərlərində bütpərəst moğol imperyalizminə qarşı mübarizəni təşkil edir və əhalini moğollara itaət etməməyə çağırırdılar. Bu gərginlik zəminində Əxi Əvrən moğolların cəsusu olaraq Konyaya gəlmiş Şəms Təbriziyə qarşı sui-qəsd təşkil etdirmiş və Şəms Təbrizi bu sui-qəsd nəticəsində qətlə yetirilmişdi. Mənbələr Cəlaləddin Ruminin oğlu Əlaəddin Çələbinin başçılığı ilə 7 nəfər əxinin Şəms Təbrizini 1247-ci ildə xəncərlə doğrayaraq bir quyuya atdıqlarını qeyd edir. Bu hadisədən sonra bəzi dövlət xadimlərinin təzyiqi ilə Əxi Əvrən baş vəzirlik vəzifəsindən uzaqlaşdırımış və paytaxt şəhəri olan Konyanı tərk etməyə məcbur edilmişdi. Əxi Əvrən öz tələbələri ilə Kırşəhrdə məskunlaşmışdı. Bundan sonra ölkənin hər tərəfindən əxilər Kırşəhrə, onun ətrafına toplaşmağa başlamışdılar. Bu da nəticədə Kırşəhrdə əxilərin moğol işğalçılarına qarşı qiyamına səbəb olmuşdu. Məlum olduğu kimi Şəms, Mövlanə adı ilə məşhur olan Cəlaləddin Ruminin mürşidi olmuşdur. Cəlaləddin Rumi moğol işğalçıları ilə daima xoş münasibətdə olmuşdur. O, əhalini bütpərəst moğol imperyalistlərinə itaət etməyə təşviq edirdi. Cəlaləddin Rumi öz müəlliminin qisasını almaq üçün 1261-ci ildə moğolları Kırşəhri zəbt etməyə təşviq etmişdi. Kırşəhrdə moğollarla əxilər arasında qanlı müharibə baş vermişdi. Moğollar bu vaxt yaşı 90-ı haqlamış Əxi Əvrənlə yanaşı minlərlə əxini qətlə yetirmişdilər. Kırşəhr qətliamına baxmayaraq əxi hərəkatı Anadoluda hələ uzun illər davam etmiş və sufi cərəyanları ilə əxilər arasındakı gərginlik də öz mövcudluğunu qorumuşdu. Məsələn İbn Sərrac adlı bir sufi şeyxi İbn Teymiyyə və onun fikirlərini mənimsəyənləri tənqid etmək məqsədiylə yazdığı “Tuffah-ul-Ərvah” adlı əsərində Anadolunun mərkəzi əyalətlərində yaşayan əxilərin sufilərə və əşarilərə qarşı çox sərt olduqlarını bildirərək belə qeyd edir: “Mən onlardan bir qrupla rastaşdım. Onlar deyirdilər ki, “kim bir sufiyə yarım çörək versə kafir olar”. “Əxilər” adı ilə XIII əsdə məşhur olmuş sələfi hərəkat Osmanlı dövlətinin hakimiyyəti dövündə də “Qazizadələr” (kadızadeler) adı ilə davam etmişdir. Mehmed Qazizadə, Mehmed Əfəndi Ustuvani, İmam Birgivi, Əbu Suud Əfəndi kimi sələfi alimlərin liderlik etdikləri Qazizadələr hərəkatı əsasən mədrəsə tələbələrinin ictimai birliklərindən ibarət idi. Osmanlı imperatorluğunda Qazizadələr cərəyanına mənsub alimlərlə sufi və əşarilər arasında ictimai mübarizə uzun illər boyu davam etmişdi.

Tarixi bilgiləri nəzərdən keçirəndən sonra qısa olaraq, qeyd etmək istərdik ki, əxilər hərəkatı ilə bu günki sələfilər arasında oxşarlıq əslində bir cərəyanın arada qısa tənüzzül dövrləri yaşasalar da, məhv olmayaraq, davam etmələrini göstərir. Və orta əsrlərdəki sələfilərlə bu günki sələfilərin (xəvaricləri deyil!) davranışlarından ibadətlərinə, hətta düşmənlərinə qədər eynidir. Və sələfi tarixinin araşdırılması onu da göstərdi ki, sələfilər tarix boyu hansı ölkədə olublarsa, həmin dövlətin düşmənini düşmən, dostunu dost hesab ediblər. Ancaq bu gün Azərbaycanda yayılmaq istəyən bütün dini cərəyanlar barədə eyni ifadəni işlətmək çətindir. Ən azından, bir çox camaat və cərəyanın uzaq və yaxın tarixi bunu deməyə imkan vermir.

İstifadə Olunmuş Ədəbiyyat
NƏVAYİ, Əlişir, Nəsâyimül-Məhəbbə min Şəmayimül-Futuvve, (Nşr. K. Eraslan), İstanbul 1979.
ŞİRVANİ, Hacı Zeynalabidin, Riyazüs-Səyaha, Tehran 1339 H.Ş.
Tuhfətül-İxvan dər Bəyani Usuli Futuvvət ve Adabı Fityan, (Nşr. M. Damadî), Tehran 1351
ZƏNCANİ, Seyyid İbrahim, Tarixi Zəncan; Uləma və Danişməndân, Tehran 1352.
AKSARAYİ, Kəriməddin Mahmud, Musamərətul-Əxbar ve Musayərətül-Əxyar, (Nşr. O.Turan), Ankara 1944.
BAYRAM, Mikayıl, Əxi Əvrən və Əxi Təşkilatının Quruluşu, Konya 1991.
BAYRAM, Mikayıl, Fatma Bacı ve Bacıyâni- Rum, Konya 1994.
BAYRAM, Mikayıl, Tarixin İşığında Nəsrəddin Xoca ve Əxi Əvrən, İstanbul 2001.
CAMİ, Əbdürrəhman, Nəfaxâtül-Üns, (Tərc. Lamii Çələbi), İstanbul 1279.
ƏBU ZƏHRA, Muhəmməd, İmam İbn Teymiyyə; Həyatı, Fikirləri, Əsərləri, İstanbul 1988.
ƏFLAKİ, Əhməd, Mənaqib-ul-Arifin, (Tərc. T. Yazıcı),C. I, II, İstanbul 1989.
FAHRİ, Macit, İslam Fəlsəfəsi Tarixi, İstanbul 1998.
GÜNALTAY, Şəmsəddin, “Səlcuqluların Xorasana Endikləri Zaman İslam Dünyasının Siyasi, Sosial, İqtisadi və Dini Vəziyyəti”, T.T.K, Belleten, C. VIII, S. 25, Ankara 1943.
İBN SƏRRAC, Muhəmməd b. Əli Dıməşqi, Tuffahül-Ərvah ve Miftahül-İrbah, Princeton University Library, Nr. 97.
İBNÜL-ƏSİR, İzzəddin Əli, əl-Kamil fit-Tarix, C. XI, XII, İstanbul 1987.

Dr. Baba Kamal